Homeostazis ve YZ

Tıp fakültesine girdiğim 1965 yılında, biyoloji derslerinde ilk kez duyduğum “Homeostazis” sözcüğünün evreni kapsayan, biyolojik evrimin temeli olan büyüleyici bir kavram olduğunu öğrendim. Tek hücreli canlılardan başlayarak, yaşamın amacı homeostazisi korumak olmuştur. Madde alışverişini denetleyen hücre zarlarının denge becerisi sayesinde yaşam, en zorlu çevre koşullarında bile sürebilmiştir.
Büyük fizyolog Claude Bernard homeostazisi, “yaşayan sistemi dağılma ve ölme eğilimine karşı dengede tutma eylemi” olarak tanımlar, bunun için tüm organ ve dokuların işbirliği içinde olmaları gerektiğini vurgular.
Organizmaların, değişken iç ve dış koşullara rağmen, dengeyi koryabilmelerinde homeostazisin yaşamsal önemi vardır. Vücut sıcaklığı, kan şekeri düzeyi, su ve elektrolit dengesi gibi çok sayıda vital parametre ile vücut sistemleri dengede tutulmaktadır. Bu işlev ağırlıklı olarak hormon ve sinir sisteminin geri bildiriminin kontrolünde çalışmaktadır. YZ destekli sağlık sistemleri, vücut verilerini analiz ederek denge bozulmalarını önceden fark edip, çeşitli yöntemlerle optimize edilmiş ilaç ve bireyselleştirilmiş sağaltım olanaklarıyla biyolojik dengeyi sağlamaya çalışırlar.
Bu kavram genişletildiğinde, ekosistemleri, gezegenleri, hatta evreni anlamayı kolaylaştıran, canlı yaşamını destekleyen büyük bir güç olduğu görülmektedir. Kaostan düzene dengeler oluşturan bir sistemdir. Kozmik ölçekte homeostazis değişken ortamı belli yasalarla düzenleyen dinamik bir dengedir. Denge, evrende her şeyin sürdürülebilirliğini sağlayan, görünmeyen bir kuraldır; eğer olmasaydı, yıldızlar doğamaz, galaksiler oluşamaz, yaşam ortaya çıkamazdı. Kütle çekim yasası, ışık hızı, merkezkaç kuvvet, elips yörünge, dünyanın ~23 derece eğik ekseni, termodinamik yasaları gibi evrensel fizik yasaları homeostazisi sağlamaya çalışırlar. Evrenin en önemli homeostatik sistemlerinden biri, yıldızların ve galaksilerin oluşum ve yok oluş döngüsüdür. Galaksiler birleşir, çarpışır, şekil değiştirir, kara delikler madde yutar, enerji açığa çıkar; bu şekilde evrende enerji-madde denge sistemi meydana gelmiş olur.
Gezegenimiz canlı bir organizma gibi işleyen homeostazis sistemlerine sahiptir. Ekosistemler, atmosfer, yer kabuğu ve canlıların her biri bu bütünün dengesinde önemli rol oynamaktadır. Atmosferin bileşimi, iklim düzeni, su döngüsü, karbon ve azot döngüsü, ormanlar, okyanuslar,
Planktonlar (Planktonlar konulu yazım, Gelecek Yönetim, sayı 11) ve canlı çeşitliliği gezegenin yaşanabilirliğini koruyan geri besleme mekanizmalarıdır. Ekosistemler, kendi içilerinde ve canlılar arasında enerji, madde döngüleri homeostatik özelliklerdir. Akıllı sistemlerle enerji tüketimi, tarım ve iklim yönetimi de optimize edilmektedir. Modern tarım teknolojilerindeki otomasyonun da yapay bir homeostazis si̇stemi olduğu bilinmektedir (Modern tarım ve ekonomiye katkıları, başlıklıklı yazımda bu konuya ayrıntılı olarak değinmiştim, Gelecek Yönetİm sayı 26)
YZ’nın hızlı yükselişi onu gezegenin “yeni aktörü” yapma yolunda ilerlemekte, bu gelişme yeni bir teknolojik-homeostatik dönüşüm çağını beraberinde getirmektedir. Doğanın milyarlarca yıl boyunca uyguladığı bu denge, şimdi yapay sistemler tarafından taklit edilmeye çalışılıyor. İnsan aklından çok doğanın işleyişinİ örnek alarak gelişen YZ sistemleri “biyomimetik sistemler” olarak adlandırılmaktadır. Teknolojik sistemlerde de, canlı organizmalarda olduğu gibi istikrar, verimlilik ve süreklilik için siber güvenlik duvarları, akım dengeleyiciler, termal kontrol geri bildirim sistemleri bulunmaktadır.
Yz’nın homeostazis üzerinde olumlu ve olumsuz etkileri vardır. Sağlık ve çevre konularında düzenin korunmasına yönelik etkileri olumludur. Deprem, yangın, sel gibi afetlerin önceden belirlenerek etkin girişim planlarının yapılabilmesı, ekosistemin izlenmesi ve biyo-çeşitliliğin korunması, kamera tuzakları ve hareket sensörleriyle tür tespiti ve popülasyon takibi yapılabilmesi de olumlu yz işlevleridir. Olumsuz etki olarak çevresel ve biyolojik denge sistemlerini bozma riski, enerji ve kaynak tüketimi artışı, ekolojik sistemlere izinsiz girişim riski, tür değişimleri ve genetik mühendislik, CRISPR gibi genetik olanaklarla bitki, hayvan veya mikroorganizma türlerinde değişiklik yapmak YZ katkısıyla hızlanmıştır. YZ, dengeleri hem destekleyebilecek, hem de tehdit edebilecek güçtedir. Bu sistemler kendi dengelerini koruyabilen yapay homeostatik mekanizmalar geliştirmiştir; girdi → işlem → çıktı → geri bildirim şeklinde çalışırlar, termostat gibi otonom kontrol sistemleri vardır. Akıllı fabrikalar (endüstri 4.0), giyilebilir sağlık teknolojileri, akıllı elektrik şebekeleri bu sistem içindir. Ancak amaç, “doğayı yönetmek” değil, doğayla uyumlu bir şekilde yaşamak ve öğrenmek olmalıdır Ortak homeostazis sistemleri, insan zekâsının etik, estetik, sorumluluk gibi değerlernini ve YZ’nın hız, hesaplama, analiz kapasitesini birleştiren hibrit yapılardır. Bu da gerçek dengenin yalnızca teknik başarıyla değil, bilgelik, sorumluluk ve doğaya duyulan saygıyla kurulabileceğini göstermektedir.
Kozmik, çevresel, biyolojik, teknolojik konularda etkinliğine tanık olmayı sürdürdüğümüz homeoztazisin elbette sosyal yaşam üzerindeki etkilerini de tartışmak gerekmektedir. Tarihsel gelişimin, eğitimin, toplumsal bilincin birikimi halklarda huzurlu bir yaşam beklentisi oluşturmaktadır. Zaman zaman siyaset, toplumu bu dengeli yaşamın dışına çekme denemelerinde bulunsa da, kozmik denge toplumsal işleyişde kendi homeostazisini sağlamaya çalışmaktadır, bunun somut unsurları olan adalet, barış, huzur, ekonomi, aile yapısı, eğitimin ön plana çıkması kuşkusuz umut ve beklentileri karşılayacaktır.
Teknolojinin doğayla uyumlu olması yeni bir homeostazis çağını başlatabilecektir. Bu durum, YZ’nın doğanın dengesini desteklemek için, insan aklı ile uyumlu kullanımı ile sağlanabilir. Gelecek beklentisi, insan aklı-YZ işbirliğiyle kurulacak olan “ortak homeostazis sistemlerinin” etkinliğindedir. Burada belirleyici olan insan iradesinin YZ’yı doğayla uyumlu kullanma becerisiyle olacaktır. Yapay ağlar, insan beyninin nöron yapısını örnek alır, otonom sistemler, organizmaların çevresel sinyallere verdiği refleksleri taklit eder. Homeostatik kontrol döngüleri, endokrin sistemin geri besleme mantığına dayanır. YZ’nın insan zekâsını aşması ve kendi kendine gelişmesiyle doğacak belirsiz gelecek, hukuk ve insanlık değerlerinin dışlanma riski ile gerçek bir sorun haline gelebilecektir. Algoritmalar belirlenirken bu sakınca önemsenmeli ve önlem alınmalıdır.
Evrende homeostazis, yaşamın ortaya çıkmasının da, bir gün sona ermesinin de temelidir.
Ancak, yaşamın özü ve şifası dengede kalabilmektedir.